Hersenschimmen

J. Bernlef – Hersenschimmen, Amsterdam 1984, E.M. Querido, Psychologische roman

Inhoud (samenvatting)

De hoofdpersoon, Maarten Klein, is 71 jaar en woont in Gloucester. Vroeger woonde hij met zijn vrouw, Vera, in Nederland, maar woont nu al 15 jaar in Amerika. Hun twee kinderen leven in Nederland. Voor zijn pensioen werkte Maarten bij een vissers bedrijf waar hij voorspelde hoe de visvangst zou zijn.

Op een zondag staat Maarten voor het raam van de slaapkamer. Hij verwacht kinderen te zien staan die op de schoolbus wachten. Vera zegt hem dat het zondag is dus dat de kinderen vandaag niet naar school gaan. Of het nou ochtend of avond is, is hem ook volkomen onbekend. Als excuus gebruikt Maarten zijn slechte geheugen en de sneeuw die hem verward. Toch voelt hij zich wat onzeker en angstig, maar toegeven daaraan wil hij niet.

Wanneer hij naar het "toilet" gaat (normaal noemde hij dat thuis gewoon wc.), verbeeld hij zich dat hij op de kleuterschool zit, als hij weer "tot zich zelf komt" merkt hij dat hij op een stoel staat om kleurpotloden boven van de kast te halen. Die dag vergeet Maarten steeds meer dingen, maar probeert ze te verbergen voor Vera en voor zichzelf, terwijl ze allebei doorhebben dat er iets mis is.

Steeds meer herinneringen aan vroeger komen in Maartens hoofd op. Verleden en heden lijken ongemerkt in elkaar over te lopen. Maarten schrikt telkens van zichzelf. Zijn geheugen gaat steeds verder achteruit. Dingen van vijf minuten geleden weet hij al niet meer. Die nacht wordt hij wakker en heeft een leeg gevoel in zijn hoofd. Om zich hiervan af te leiden probeert hij een kruiswoord puzzel te maken waar hij vroeger goed in was maar het wil hem nu niet zo lukken.

Maandag middag, na een hele nacht puzzelen, brengt hij Vera een ontbijt op bed, Vera blijkt al jaren geen suiker in de koffie te drinken. Iets dat Maarten is vergeten. Hij gaat wandelen met hun hond Robert. Onderweg raakt hij de hond kwijt, zonder er verder nog iets van te merken. Hij gaat wat drinken en denkt in het meisje achter de bar zijn eerste verloofde, Karen, te herkennen, dit is alleen niet zo. Als hij een boek gaat kopen bij een antiquair vraagt deze aan hem hoe het vorige boek beviel, maar Maarten heeft geen idee waar hij het over heeft. Dan stopt er en auto voor hem: Vera, die hem komt zoeken omdat hij al de halve dag weg is. Als ze thuis komen herinnert Maarten zich dingen die volgens Vera nooit gebeurt zijn. Als hij zich moet gaan scheren blijkt hij onderweg naar boven al te hebben vergeten wat hij van plan was te gaan doen. Hij denkt nu dat hij haardblokken moet gaan halen. Vera kan hem nog net tegenhouden. Later komt Ellen, een vriendin van Vera, op bezoek. Maarten vraagt naar haar man. Die blijkt al een paar jaar dood te zijn. Vera vertelt Ellen dat zij zich zorgen maakt om Maarten.

Dinsdag. Als Maarten opstaat blijkt Vera niet thuis te zijn. Maarten denkt dat zij in de bibliotheek is waar zij vrijwilligerswerk doet. Hij eet de halve ijskast leeg en wil ook naar zijn werk. De voordeur is op slot dus breekt hij de achterdeur open en vertrekt vervolgens naar een (ingebeelde) vergadering. Hij komt terecht bij een verlaten vakantiehuisje in de duinen, waarvan hij ook het slot openbreekt en houdt daar een betoog over de geautomatiseerde vissersvloot. Pas al hij moet overgeven weet hij waar hij is en gaat naar huis. Daar verteld Vera hem dat zij al jaren geen vrijwilligerswerk doet en dat hij ook al 4 jaar niet meer werkt. Ook verteld zij hem dat de dokter die middag zal komen. Na aanraden van de dokter tracht Vera herinneringen op te halen met Maarten door middel van foto's, maar hoe dichter die foto's bij het heden komen hoe minder hij er van kan herinneren. Dokter Eardly komt langs, maar Maarten moet niets van hem hebben en zijn Engels gaat plots erg beroerd.

Woensdag morgen weet hij nog wel dat er iets met hem mis is maar weet niet wat. Als Vera zegt dat hij niet naar buiten mag snapt hij dat dan ook niet. Hij vraagt Vera of pappa al weg is en denkt dat hij weer een jongetje is. Zijn vrouw is even weg naar Ellen en in die tussentijd gooit Maarten een stoel door het raam zodat de hond, Robert, naar binnen kan. Hier herinnert hij zich later niets meer van. Weer komt de dokter, die hem een injectie wil geven, maar Maarten slaat die uit zijn handen omdat hij denkt dat hij een Nazi is uit

W.O. 2 en hem iemand wil laten verraden. Weer later denkt hij dat het eten is en spartelt niet meer tegen.

Donderdag herkent Maarten zij vrouw niet meer, hij ziet in haar zijn moeder. Er is besloten om maar een hulp in huis te nemen. Phil Taylor, zal Vera helpen met de verzorging van Maarten. Maarten wordt steeds verstrooider, hij heeft het gevoel dat van alles achter zijn rug om gebeurt en dat iedereen , behalve Vera, hem in de war willen brengen. Zijn hoofd voelt soms zo leeg aan als glas, heel licht. Hij verwart de hulp met zijn eerste verloofde Karen, en met zijn pianolerares van vroeger, op wie hij verliefd is geweest.

Die nacht wil hij piano spelen, midden in de nacht. Hij kan zich het begin van een Adagio niet meer herinneren en wordt huilend door Vera en Phil huilend aangetroffen.

Vrijdag: Als Maarten wakker wordt, ligt hij met riemen aan zijn bed gebonden en heeft in het bed gepoept. Hij wordt door twee "vrouwen ", Vera en Phil, verschoont. Maarten en Phil bekijken het fotoalbum, maar Maarten herkent zichzelf niet meer. Zijn gedachten worden steeds vluchtiger, en verwarder, hij leeft helemaal in zichzelf. Hij merkt dat Vera verdriet heeft maar heeft geen idee waarom.

Hij voelt dat de lente in aantocht is en moet naar buiten. Vera en de hulp kijken TV. dus kan Maarten ongemerkt weglopen. Hij gaat weer naar het huisje in de duinen, hij heeft nu alleen het idee dat het hun oude vakantie huisje is. Binnengekomen ziet hij zijn tas staan met daarin een hamer en beitel. Heel vreemd.

De vuurtorenwachter en zijn zoontje zien hem door de duinen zwerven en brengen hem naar huis. Daar denkt Maarten dat de bevrijding eindelijk gekomen is en ook de weer aanwezige dokter ziet hij aan voor een bevrijder. Als hij weer de injectiespuit ziet denkt Maarten dat ze hem aanzien voor iemand die in de oorlog fout is geweest.

Die nacht kijkt Maarten in het fotoalbum en ziet een vreemde man (hij zelf) die hem hatelijk aankijkt en waar hij bang voor wordt. Uit wanhoop verbrandt hij veel foto's. Het zijn allemaal nare bewijzen voor zijn dementie. Allemaal herinneringen die hij hoort te hebben, maar die er niet meer zijn.

Zaterdags wordt Maarten naar een verpleegkliniek gebracht. Hij voelt zich los van zijn lichaam, hij voelt zich leeg en vederlicht, alsof hij zo kan opstijgen. Zijn zinnen worden steeds korter, want "de betere zinnen blijven onder zijn tong liggen, die zijn te zwaar".

Als hij de volgende ochtend, zondag, wakker wordt hoort hij Vera zeggen dat "de lente op het punt staat te beginnen".

J.Bernlef: Hersenschimmen. (z.d.). Geraadpleegd op 17 oktober 2019, van http://www.zoekboekverslag.nl/Boekverslagen/J.%20%20Bernlef/Hersenschimmen/6818/

De verdieping

Compositie en tijdsverloop

Het verhaal speel speelt zich waarschijnlijk af in de jaren ’80. Dit komt omdat maarten vaak terugdenkt aan de tijd toen de oorlog net afgelopen was, dit is waarschijnlijk toen hij nog jong was. Er rijden al wel auto’s en er zijn ook al televisies.
Wanneer je begint met lezen van het boek lijkt het alsof er maanden voorbij gaan in het verhaal, pas later in het verhaal kwam ik erachter dat het verhaal zich maar over 7 dagen afspeelde. Het is een chronologisch verhaal met heel veel flashbacks. De flashbacks zorgen ervoor dat het verhaal ongeveer 60 jaar beslaat, dit is doordat de flashbacks herinneringen van Maartens verleden zijn. Door de flashbacks vond ik het verhaal moeilijk te lezen omdat ik steeds in de war was of het nou een flashback was of niet. Ondanks dat het erg verwarrend was geven de flashback wel een inzicht in Maartens verleden, dit is fijn omdat het verhaal dan beter te begrijpen is.

Ruimte

Het verhaal speelt zich af in Gloucester, een stad in de Verenigde Staten. Het ligt net ten noorden van Boston. Verder speelt het verhaal zich vooral af bij Maarten en Vera thuis, en in de omgeving rondom hun huis. Er is geen sprake van plaatswisseling. In het verhaal is het winter, dit is erg belangrijk voor het verhaal. Maarten vergelijkt het winterse landschap met een psychische ruimte, alles lijkt op elkaar en er kan geen onderscheid gemaakt worden tussen dingen. Maarten geeft de winter daarom ook de schuld van het feit dat hij het allemaal even niet meer weet. Vera heeft Maarten opgesloten in huis en daardoor wordt het huis voor Maarten ook een psychische ruimte, hij is opgesloten in huis en in zijn eigen hoofd. Dit is het verband tussen de plaats en ruimte en het thema.

De wijze van vertellen

Het boek heeft een ik-vertelwijze als perspectief. Maarten, de hoofdpersoon, vertelt het verhaal. De verteller is moeilijk te volgen aangezien hij steeds maar dingen vergeet en ook steeds meer dingen gaat vergeten. Hierdoor weet de lezer soms niet goed wat er echt is gebeurd en is het soms heel lastig te volgen. Gedurende het boek staan er een aantal uitspraken van Vera, deze uitspraken maken het verhaal al iets duidelijker.

Thema

Het thema van het boek is: dementie / het proces van dementie. De verteller is een persoon met dementie, dit zorgt ervoor dat de lezer een kijk krijgt wat er in het hoofd omgaat van iemand met dementie. Maarten is vaak in de war en weet niet meer wat werkelijkheid is. Het winterse landschap maakt het nog moeilijker voor Maarten.

Personages

Maarten Klein:
Maarten is de hoofdpersoon uit het boek. Hij is 71/72 jaar oud. Hij is geboren in Alkmaar maar is verhuis naar Amerika, waar hij al 15 jaar met zijn vrouw Vera woont. Hij heeft rechten gestudeerd en heeft gewerkt bij de IMCO totdat hij met pensioen ging. Maarten is een ‘’round character ‘’. Je ziet hem steeds verder achteruitgaan door zijn dementie. Hij wordt steeds minder helder en vergeet steeds vaker wat hij gaat doen. Later vergeet hij ook bepaalde mensen en vergeet gebeurtenissen uit zijn verleden. Uiteindelijk vergeet hij ook wie Vera is.

Vera Klein:
Vera is Maartens vrouw. Ze heeft vroeger in een bibliotheek gewerkt. Ze wilt Maarten graag helpen, maar ze weet niet hoe en ze kan er niks aan doen. Hierdoor is ze erg hulpeloos en kan ze alleen maar toekijken hoe Maartens situatie verslechtert.

Phil Taylor:
Phil Taylor komt een tijdje bij Maarten en Vera wonen, zodat ze Maarten in de gaten kan houden en hem kan begeleiden.  

Titel, ondertitel en motto

Titelverklaring:
De titel “hersenschimmen” past erg goed bij het verhaal. Dit is omdat Maarten heel veel verbeeldingen heeft in het verhaal. Ook kan hij zich niet zo veel meer herinneren, de herinneringen zijn slechts schimmen.

Ondertitel:
Hersenschimmen heeft geen ondertitel.

Het motto:
Het motto van het boek is:

“A touching dream to which we all are lulled
But wake from separately.”

Philip Larkin

Mottoverklaring:
Het motto betekent: Een ontroerende droom waar we allemaal in gesust zijn, maar apart van wakker worden.
Het verband met het motto en het verhaal is de emotionele band die verdwijnt tussen Maarten en Vera. Iedereen leeft in dezelfde wereld alleen Maarten wordt wakker in een andere “realiteit”.

Gedicht

Je kijkt mij aan,
maar kent mij niet.
Je bent ergens hier ver vandaan,
dat bezorgt jou heel veel verdriet.
Ik zie de twijfel in je ogen,
en de gaten in je hoofd.
Je hersenen hebben je bedrogen,
van de ene op de andere dag wordt je van je leven berooft.

Literaire vormen

Het hoofdgenre van dit boek is proza.

Mening

Ik vond het boek niet zo leuk, omdat ik er moeilijk doorheen kwam door de vele flashbacks. Ik vond het erg vervelend om niet duidelijk te weten wat er gebeurt en daarom was ik ook niet zo geïnteresseerd. Het was wel interessant om een kijkje te krijgen van iemand die dementie heeft maar niet voor heel lang.